Lichaczow Dmitrij
Dmitrij Siergiejewicz Lichaczow (1906-1999), rosyjski filolog, badacz dziejów literatury i kultury dawnej Rusi, historyk sztuki, autor prac teoretyczno-metodologicznych z zakresu tekstologii i poetyki. Edytor tekstów źródłowych z początków piśmiennictwa ruskiego. Od początku życia zawodowego (1934 r.) związany z Radziecką (Rosyjską) Akademią Nauk (RAN), najpierw jako redaktor w wydawnictwie, następnie jako badacz literatury i kultury Rusi i Rosji. Od 1938 r. w Instytucie Literatury Staroruskiej RAN, od 1954 r. jego szef. Od 1970 r. członek rzeczywisty Radzieckiej (Rosyjskiej) Akademii Nauk (RAN). Doctor honoris causa wielu uczelni, m.in. (1964) Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i Uniwersytetu w Oxfordzie (1967). W 1975 r. wystąpił przeciwko wykluczeniu Andrieja Sacharowa z Akademii Nauk. Laureat wielu nagród i orderów, m.in. jako pierwszy został odznaczony(1998) Orderem Świętego Andrzeja (Apostoła) Powołańca po jego ustanowieniu (wznowieniu) w 1998 r. przez prezydenta Rosji Borysa Jelcyna. Do 1917 r. order ten był najwyższym odznaczeniem państwowym w Rosji (ustanowiony w 1698 r. przez cara Piotra Wielkiego). Aleksandr Sołżenicyn odmówił jego przyjęcia.
W 1928 r. ukończył dwie specjalności, romanistyczno-germańską i słowiańsko-rosyjską, na wydziale filologicznym Uniwersytetu Leningradzkiego. Brał udział w zajęciach prowadzonych przez wybitnych uczonych, takich jak historycy literatury i filologowie Abramowicz, Askoldow, Szyszmariow, Ejchenbaum, Komarowicz oraz filozof Askoldow.
W tym samym roku został skazany na 5 lat obozu koncentracyjnego na Sołowkach (zwolniony w 1931 r.). Doświadczenia życia obozowego ukształtowały charakter Lichaczowa, były również jego drugim uniwersytetem.
Dmitrij Lichaczow spotkał w obozie bardzo różnorodne grupy osób: kryminalistów (w tym najbardziej zwyrodniałych – nie różniących się zachowaniem od wielu strażników obozowych, w części rekrutujących się z tego środowiska), kieszonkowców, kuzynów dynastii Romanowów i przedstawicieli innych utytułowanych rodzin arystokratycznych, wybitnych uczonych, wariatów, oficerów najbardziej elitarnych pułków armii carskiej, duchowieństwa prawosławnego i katolickiego, wyznawców islamu. Pierwsze prace o charakterze naukowym opublikował w czasopismach obozowych. Zasadniczą część swoich późniejszych zainteresowań naukowych poświęcił studiom nad staroruskimi kronikami (latopisami) traktując je jako źródła do badań historii, kultury i literatury Rusi średniowiecznej, życia artystycznego i zjawisk estetycznych epoki. W swoich pracach sięgał do ustaleń i dorobku archeologii, historii architektury i malarstwa, folkloru i etnografii.
O Lichaczowie jako uczonym wiele mówi jego „wyznanie wiary” w filologię, podstawową dziedzinę jego zainteresowań:
„Filologia zbliża ludzkość – współczesność ku przeszłości. Zbliża ludzkość nie poprzez zamazywanie różnic w kulturze, lecz poprzez naukową refleksję nad tymi różnicami; nie poprzez zacieranie indywidualności w kulturze, lecz zachowanie szacunku i uznania dla ich indywidualności. Filologia wskrzesza ludzi dla nich samych. Nie ma dla niej mogił – ona odkrywa i przywraca życie. To jest nauka głęboko osobista i zarazem narodowa, potrzebna pojedynczym jednostkom i wszystkim narodom. Uzasadnia swoją nazwę tym, że u jej podstaw leży miłość i tolerancja dla wszystkich ludzi” („De Philologia. Richerche slavistiche”, 1970-1972, vol. XVII-XIX; za: Sazonowa, Robinson).
Badając literaturę staroruską Dmitrij Lichaczow poruszał kluczowe problemy jej rozwoju: powstanie, strukturę gatunkową, miejsce wśród innych literatur słowiańskich, związki z literaturą Bizancjum. W fundamentalnej pracy „Tekstologia” Autor przedstawia podstawowe problemy teoretyczne związane z badaniem tekstu jako fenomenu historyczno-literackiego: od historii samego tekstu, jego wersji autorskiej, redaktorskiej, wydawniczej czy kompilatorskiej – w przypadku tekstów o dawnej historii, istniejących w różnych odpisach, wersjach i wydaniach. Swoje rozważania Autor przedstawia na szerokim tle rodzimego dorobku filologicznego, nierzadko jeszcze z czasów carskich, i światowego. Znaczenie tekstologii w jego ujęciu wykracza daleko poza tradycyjnie przypisywane jej w literaturoznawstwie funkcje pomocnicze.
„Tekstologia”, dzieło teoretyczno-metodologiczne, stało się biblią dla wielu badaczy literatury, historii i kultury w Związku Radzieckim nie tylko zajmujących się okresem średniowiecza. Poznawanie i badanie źródeł, krytyczna analiza tekstu i przekonanie, że człowiek jest najistotniejszym obiektem w sztuce tworzą zręby literackiej kultury badań i szkoły metodologicznej Lichaczowa.
Zasady metodologiczne badania tekstów Dmitrij Lichaczow odnosił również do problemów restauracji i konserwacji dzieł sztuki, architektury, ogrodów i parków. Dużo energii poświęcał walce o zachowanie rosyjskiego dziedzictwa kulturowego, zniszczonego w znacznej części bezpowrotnie w wyniku świadomych działań władz radzieckich jak i wskutek strat wojennych.
Dzieje Rosji Dmitrij Lichaczow wiązał nierozdzielnie z dziejami Europy poczynając od chrztu Rusi w 988 r. Oceniał, że ten fakt powiązał Rosję z Europą i że historia Rusi a następnie Rosji jest częścią ogólnoeuropejskiego dziedzictwa. Pojęcie Eurazji było dla niego mitem czasów nowożytnych. Lichaczow posługiwał się pojęciem Skando-Bizancjum. Uważał, że chrześcijaństwo i duchowość Rosji jest związana z Bizancjum, a państwowość kształtowały wpływy skandynawskie. Według Lichaczowa nie można zrozumieć teraźniejszości bez znajomości kilkusetletniej przeszłości. Stąd jego przywiązanie do ochrony i zachowania pomników architektury, zbiorów bibliotecznych, dóbr muzealnych, skarbów archiwalnych i archeologicznych.
Życie i dorobek naukowy Dmitrija Lichaczowa były drogowskazem dla znaczącego grona uczonych i ludzi kultury w Związku Radzieckim. Uzyskał on status nieformalnego patriarchy, ostoi wartości, jakie chciał zniszczyć i skazać na zapomnienie komunizm. Nigdy nie został członkiem partii (ani też dysydentem), pozostawał autorytetem ponad bieżącą polityką, co stanowiło swoisty ewenement w Związku Radzieckim. Jego twórczość naukowa była doceniana zarówno przez oficjalne władze radzieckie jak i uzyskała ogromne uznanie międzynarodowe (liczne odznaczenia, w tym doktoraty honoris causa). Cudem uniknął rozstrzelania w obozie na Sołowkach i to doświadczenie naznaczyło go na całe życie. W latach pięćdziesiątych podlegał licznym szykanom i wielokrotnie jego dalsza praca naukowa była zagrożona. W latach 70. i 80. stwarzano mu przeszkody ze względu na publikacje i wystąpienia w obronie zabytków kultury materialnej.
Po upadku Związku Radzieckiego, w ostatnich latach życia, cieszył się ogromnym poważaniem Borysa Jelcyna – mówiono, że Jelcyn radzi się tylko Lichaczowa i patriarchy Aleksieja. W swoich rozważaniach i pismach publicystycznych podkreślał znaczenie kultury – zarówno w jej wymiarze duchowym jak i materialnym – dla moralnego zdrowia społeczeństwa. Nie wystarczą umiejętności techniczne, technologiczne i ekonomiczne – wszechstronny rozwój społeczeństwa nie jest możliwy bez rozwoju nauk humanistycznych: filozofii, literatury, historii, sztuki, które stanowią karmę dla życia duchowego, umożliwiając osiągnięcie dojrzałości moralnej i moralnego zdrowia. Swoje wnioski i oceny uczony i społecznik formułował z perspektywy moralnego upadku społeczeństwa rosyjskiego, rozkwitu łapownictwa i korupcji, charakterystycznych dla czasów po upadku komunizmu, który doprowadził do zniszczenia wartości moralnych i kulturowych dziesięcioleciami panowania dogmatyzmu ideologicznego i terroru.
Odnowienie środowiska kulturowego – przywrócenie więzi z wartościami moralnymi, jakie wyznawało społeczeństwo rosyjskie przed katastrofą rewolucji, oraz żywa więź i rozumienie innych kultur, podobnie jak ochrona środowiska naturalnego, było częścią programu moralnego odnowienia społeczeństwa rosyjskiego przedstawionego w jednej z ostatnich prac Lichaczowa „Kniga biespokojstw”, 1991 (Książka niepokojów).
Bibliografia wybranych prac D. Lichaczowa:
W 1947 r. została opublikowana jego praca habilitacyjna pod tytułem „Russkije letopisi i ich kulturno-istoriczeskoje znaczenie” (Ruskie kroniki i ich znaczenie kulturowo-historyczne), w której uznawał ten typ spuścizny literackiej za osobny gatunek literacki wymagający odrębnych badań.
„Nacyonalnoje samosoznanije Driewniej Rusi” (Samoświadomość narodowa Dawnej Rusi), 1945, monografia.
„Kultura Rusi epochi obrazowanija russkogo nacyonalnogo gosudarstwa” (Kultura Rusi w czasach powstawania ruskiego państwa narodowego), 1946, monografia.
„Powiest’ wriemiennych let”, 1950, studium historyczno-filologiczne (przekład z komentarzem jednej z kronik staroruskich).
„Nowgorod Wielikij” (Nowogród Wielki), 1954, monografia.
„Czełowiek w litieraturie Driewniej Rusi” (Człowiek w literaturze Starej Rusi), 1958.
„Kultura russkogo naroda X-XVII wieka” (Kultura narodu rosyjskiego X-XVII w.), 1961, monografia.
„Kultura Rusi wriemieni Andrieja Rublowa i Jepifanija Priemudrogo” (Kultura na Rusi w czasach Andrieja Rublowa i Jepifanija Priemudrogo), 1962, monografia.
„Tiekstołogija. Na matieriale russkoj litieratury X-XVII w.” (Tekstologia. Na podstawie badań nad literaturą ruską X-XVII wieku), 1962, monografia.
„Poetika driewnierusskoj litieratury”, 1967 (Poetyka literatury staroruskiej, wyd. pol. PWN 1981).
„Razwitije russkoj litieratury X-XVII w. Epochi i stili” (Rozwój literatury rosyjskiej X-XVII wieku. Epoki i style), 1973, monografia.
„Encykłopiedja «Słowo o połku Igorjewie »” (Encyklopedia „Słowo o wyprawie Igora” )1975, inicjator i współautor wydania, w którym są również przedstawione poglądy kwestionujące autentyczność zabytku piśmiennictwa staroruskiego.
„Wielikoje nasledije. Kłassiczeskije proizwiedienija litieratury Driewniej Rusi” (Wielkie dziedzictwo. Klasyczne dzieła literatury staroruskiej) 1975.
„«Smiechowoj mir» Driewniej Rusi” („Świat śmiechu” dawnej Rusi) 1976, współautor A.M. Panczenko.
„Pamiatniki litieratury driewniej Rusi” (Pamiątki literatury Starej Rusi) – monumentalna seria dwunastu tomów opracowań najstarszych kronik staroruskich publikowanych w latach 1978-1989 ze wstępem i komentarzem Dmitirja Lichaczowa, współredaktora serii (wspólnie z Lwem Aleksandrowiczem Dmitrijewym).
„Poezija sadow. K siemantikie sadowo-parkowych stilej”, 1982 (Poezja ogrodów. O semantyce stylów ogrodowo-parkowych, wyd. pol. 1991 Ossolineum).
[opracowanie na podstawie publikacji: Lidia I. Sazonowa, Michaił A. Robinson, „Akadiemik Dmitrij Siergiejewicz Lichaczow, (k 100-letiju so dnia rożdienija)”, „Izwiestija RAN. Sierija litieratury i jazyka”, 2006, t. 65, nr 6 – dzięki uprzejmości autorów]
